Kwadrantydy to rój meteorów, który bierze swoją nazwę od nieistniejącego współcześnie gwiazdozbioru Kwadrantu (po łacinie Quadrantis muralis), ustanowionego w 1795 r. Nazwa gwiazdozbioru pochodziła od przyrządu służącego do wyznaczania położenia gwiazd, czyli kwadrantu.
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b3/Quadrans_muralis_map.png
W 1922 roku Międzynarodowa Unia Astronomiczna (ta sama, która zdegradowała Plutona z planety do ciała transneptunowego) powzięła uchwałę o podziale nieba na 88 konstelacji, przy zachowaniu obowiązujących wówczas granic, które były nieregularne. Ponieważ taki podział sfery niebieskiej był nieco chaotyczny, w 1928 roku Międzynarodowa Unia Astronomiczna podjęła uchwałę, której celem było uporządkowanie panującego chaosu. Wytyczono nowe granice gwiazdozbiorów. Do wytyczenia nowych granic użyto równoleżników niebieskich oraz łuków kół godzinnych. Podział ów obowiązuje do dziś.
Położenie radiantu roju Kwadrantydów. Źródło: Astronomy.com.
Godzinowa Liczba Zenitalna (ZHR – zenithal hourly rate) dla tego roju wynosi około 80, ale jest silnie podatna na zmiany z roku na rok. Maksimum trwa zaledwie kilka godzin. Można też ujrzeć bolidy (fireballs), czyli bardzo jasne meteory którym czasem towarzyszy efekt dźwiękowy.
Ubiegłoroczne Kwadrantydy w obiektywie Hectora Quastejon (Flickr).
Maksimum Kwadrantydów przypada na poranek z 3 na 4 stycznia. Ponieważ północna część Wolarza (Bootes; tam, gdzie kiedyś wyróżniono gwiazdozbiór Kwadrantu) nie góruje w zenicie, realna liczba meteorów może wynieść 25-30 na godzinę, czyli około 1 na 2 minuty. Zatem kilkakrotnie więcej niż tło meteorów sporadycznych.
Kwadrant ścienny (mural quadrant) używany przez Tychona de Brahe. Źródło: Axel Boldt, Royal Library. Od takiego instrumentu nosił w latach 1795-1922 nazwę gwiazdozbiór (obecnie północna część Wolarza).
Pewną przeszkodą w obserwacjach będzie Księżyc, oddalony od Ziemi o 397600 km, który o 4:30 będzie w III kwadrze. Jego jasność wyniesie -10m08. Księżyc będzie znajdował się w gwiazdozbiorze Panny w pobliżu węzła zstępującego.
Wygląd nieba, 4 I 2024 roku, o godzinie 4:30. Źródło: https://stellarium-web.org/
Radiant roju będzie na północnym wschodzie. Zaleca się obserwacje tak, aby Księżyc był poza polem widzenia.
Co do kwadrantów, były takie, które osiągały promień 40 metrów. Warto wspomnieć jeden wyjątkowy, w drugim mieście Uzbekistanu – Samarkandzie. W XV wieku przeżywało ono rozkwit a doradcą sułtana był matematyk, fizyk i astronom, Ulugh Beg.
Ulugh Beg (1425-1450) w ówczesnym obrazie timuryjskim (czyli z czasów rozkwitu kraju pod władzą sułtana Timura).
Jeszcze bardziej niezwykły oprócz samej Samarkandy jest kwadrant: zbudowany w tunelu między budynkami, z obu stron otoczony schodami. Przetrwał do dziś. Po szczegółowy opis użytkowania kwadrantu odsyłam do Wikipedii i opisów islamskich astronomów tamtych czasów. Z kolei w muzeum Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego znajduje się kwadrant używany przez Mikołaja Kopernika. Tenże Kopernik używał też kilkusetletniego (wtedy) astrolabium kupionego i sprowadzonego z krajów arabskich – czegoś w rodzaju ówczesnego superkomputera.
Kwadrant Ulugh Bega w Samarkandzie. Był świadkiem i narzędziem świetności azjatyckiej astronomii w dobie średniowiecza.
Innym ujęciem jakże ciekawego miasta Samarkanda jest cmentarz islamski Shah-I-Zinda. To zaledwie kilkanaście godzin podróży z Polski.
Wnętrze nekropolii Shah-I-Zinda w drugim co do liczby ludności mieście w Uzbekistanie, Samarkandzie (około 500,000 mieszkańców) – zabytku wpisanym na światową listę dziedzictwa UNESCO.
Opracowanie:
dr Marcin Kolonko, Centrum Modelowania Meteorologicznego IMGW-PIB
dr Grzegorz Duniec, Centrum Modelowania Meteorologicznego IMGW-PIB
