Zakrycie Wenus przez Księżyc, 9 XI 2023.

Opracowanie: dr Marcin Kolonko, Centrum Modelowania Meteorologicznego IMGW-PIB

Próżno szukać zapowiedzi tego zjawiska w (zazwyczaj trzymających rękę na pulsie) czasopismach amerykańskich. Powód? Widoczne może być jedynie z Europy, północnej Afryki i zachodniej części Rosji. Jeżeli aura okaże się łaskawa, warto będzie wyjść z lornetką lub małą lunetką około 10 rano UTC czyli 11 czasu urzędowego warszawskiego.

Mapa rejonu widoczności zakrycia Wenus przez Księżyc, 9.11.2023. Żródło: Dominic Ford.

Wielu Czytelników przytomnie zauważy, że to już dzień i co zobaczymy pomimo obecności Słońca nad horyzontem? Powinniśmy jednak coś zobaczyć – Wenus i Księżyc to najjaśniejsze ciała niebieskie po Słońcu! Zatem widoczne także w dzień. W przypadku Wenus trzeba wiedzieć, gdzie jej szukać za dnia. Ale tym razem będzie tuż obok Księżyca, a potem zniknie za jego tarczą.

Moment zakrywania tarczy Wenus przez Księżyc. Żródło: Paul G. Abel, British Astronomical Association.

Dlaczego nie widać zakrycia z Ameryki? Przyczyną jest paralaksa Księżyca – nawet do 2 stopni kątowych (czyli 4 średnic Księżyca). Oznacza ona, iż Księżyc z różnych punktów Ziemi widać na tle innych gwiazd a to przesunięcie na tle gwiazd to właśnie owa paralaksa (można jeszcze dorzucić „geocentryczna”, tj. związana z globem ziemskim, „geos”).

Sytuacja dla chwili odkrywania tarczy Wenus przez Księżyc. Źródło: Paul G. Abel, British Astronomical Association.

Paralaksy najbliższych gwiazd (uwaga, heliocentryczne, tj. związane z ruchem Ziemi wokół Słońca) wynoszą maksymalnie ułamek sekundy kątowej. Paralaksa Księżyca – ponad 2 stopnie. Zważywszy, że rozmiar Ziemi jest o kilkadziesiąt tysięcy razy mniejszy od promienia jej orbity – uświadamiamy sobie, że najbliższe gwiazdy są bardzo daleko. „Kosmiczna pustka” – zwykło się mówić.

Odkrywanie tarczy Wenus przez Księżyc 18 czerwca 2007 r. Źródło: Pete Lawrence.

Kosmos nie jest tak całkiem pusty, choć każdy, kto przeszedł wzdłuż makiety Układu Słonecznego (np. koło schroniska Orle w Górach Izerskich) zdał sobie sprawę, że materii jest w nim jak na lekarstwo. Sytuację poprawić może ciemna energia, fale grawitacyjne (jakże długo pozostawały hipotezą!) czy promieniowanie reliktowe ale i tak im większa struktura, tym bardziej pusto i zimno.

Zakrycie Wenus przez Księżyc – przykład wielokrotnej ekspozycji Księżyca (przy zachowaniu jego tarczy nieruchomo) i Wenus. Źródło: BBC Sky at Night.

Astronomia stanowi laboratorium wielkich i małych liczb. Skrajnych jasności, temperatur, gęstości czy prędkości. Czasem odpowiedź na fundamentalne pytanie (jak choćby to o kolejne testy OTW) zabiera dziesięciolecia – pomimo, że na co dzień odkrycia naukowe sypią się jak z rękawa, bo szybki postęp technologiczny otwiera przed naukowcami nowe perspektywy.

Zakrycie Wenus przez Księżyc, tutaj Wenus w fazie mniejszej niż dla 9 listopada 2023 r. Źródło: BBC Sky at Night.

Wróćmy do Wenus. Będzie w gwiazdozbiorze Panny (zodiakalnym), z jasnością -4.3 magnitudo i fazą 58% (procent oświetlonej tarczy) oraz rozmiarem kątowym 20” (niewielkim, w złączeniu dolnym bywa 3 razy większa – tyle, że ma wtedy inną fazę, analogiczną do nowiu Księżyca). Wzejdzie przed świtem, około 2:20 czasu środkowoeuropejskiego. Księżyc natomiast będzie oświetlony zaledwie w 15%, co oznacza, że powinno być łatwiej zobaczyć Wenus przy ciemnej krawędzi Księżyca (tzn. przy odsłonięciu). Same zjawiska zakrywania i odkrywania tarczki Wenus zajmą około 80 sekund (czasowych, nie kątowych). Słońca wzejdzie tego dnia o 6:42 CET (Central European Time).

Nieco podobne do listopadowego złączenie Wenus z Księżycem, w odległości 3/4 stopnie kątowego, z 24 marca 2023 r. Źródło: Ismaeel Moinuddin, Pakistan.

W zależności od miejsca obserwacji, czasy zakrycia i odkrycia będą się trochę (o kilka minut dla Polski) różnić. W Warszawie będzie to 9:58:20 UTC (czyli 10:58:20 CET) dla zakrycia (przez jasny brzeg Księżyca) i 11:14:17 UTC (12:14:17 CET) dla odkrycia (przy ciemnym brzegu Srebrnego Globu). Dla Krakowa 10:02:02 UTC (11:02:02 CET) i 11:17:45 UTC (12:17:45 CET). Dla innych lokalizacji warto posłużyć się efemerydą – załaduj tabelę „Lunar-Venus” pod dolnym rysunkiem na stronie:

https://britastro.org/2023/observers-challenge-moon-occults-venus-on-9-november-2023

Jako że to będzie zjawisko dzienne – przestroga przed kierowaniem lornetki/teleskopu na Słońce (można trwale uszkodzić wzrok). Jeżeli chcemy z jakiegoś powodu (np. obserwacji plam słonecznych) kierować teleskop na Słońca, obraz rzutujemy na ekran, ustawiając go za okularem lunety. Inną opcją jest folia mylarowa (Baadera) umieszczona mocno i trwale przed obiektywem naszego instrumentu.

Mapa położenia Księżyca dla kolejnych nocy z zakresu 9-11.11.2023 w USA. Tam zjawisko będzie widoczne jako złączenie Wenus z Księżycem, na południowo-wschodnim horyzoncie. Źródło: Sky & Telescope.

Poza regionem widoczności zjawisko będzie dostrzegalne jako złączenie Wenus z Księżycem, czego dowodem zamieszczona w „Sky and Telescope” schematyczna mapa nieba. Księżyc może też zakrywać inne planety, takie, jak Merkurego, Marsa, Jowisza, Saturna, Urana czy Neptuna. Można wówczas uzyskać zbliżenie takiego zjawiska w okularze teleskopu lub nawet pokusić się o jakieś zdjęcia – krótki czas ekspozycji nie wymaga prowadzenia za niebem (guiding’u).

Zakrycie Saturna przez Księżyc. Źródło: BBC Sky at Night.

Graniczną sytuacją między zakryciem a złączeniem jest tzw. zakrycie brzegowe, w przypadku planet bardzo efektowne. Z kolei zaćmienie Słońca można potraktować jako zakrycie Słońca przez Księżyc. 9 listopada przypada też 89. rocznica urodzin amerykańskiego popularyzatora nauki, zmarłego w 1996 r. inicjatora poszukiwania cywilizacji pozaziemskich, Carla Sagana.

Carl Sagan (1934-1996). Zdjęcie z ekspozycji Muzeum Kosmosu w Nowym Meksyku.